خاتم‌کاری، میناکاری، مس‌کوبی، معرق‌کاری، گلیم‌بافی، ترمه‌بافی، مرصع‌کاری، ریخته‌گری، حکاکی، سنگ‌تراشی و نگارگری تنها بخش کوچکی از صنایع دستی ایران است. در ایران هر شهر صنایع دستی مخصوص به خود را دارد. دلیل این گستردگی، تنوع آب‌وهوایی در ایران و دسترسی به مواد اولیه متنوع در مناطق مختلف است. ایران سومین کشور دنیا در زمینه‌ی تولید صنایع دستی است و بیش از 450 محصول هنری در ایران تولید می‌شود. در این مقاله با معروف‌ترین صنایع دستی ایران آشنا خواهیم شد.
صنایع دستی چیست؟
صنایع دستی، ابزار یا لوازمی هستند که به کمک دست تولید می‌شوند. برای تولید این لوازم اغلب از ابزارهای ساده، بومی و سنتی استفاده می‌شود. شیوه‌ی ساخت سنتی مهم‌ترین فاکتور در دسته‌بندی صنایع دستی و ارزش‌گذاری آنها است. اگر همان کالا را به کمک ماشین‌آلات مختلف تولید کنند، دیگر در این دسته‌بندی قرار نمی‌گیرد و قیمت آن بسیار کمتر است.
برای مثال فرش کالایی است که به شکل ماشینی و دستی تولید می‌شود. اما زمانی برچسب صنایع دستی بر آن می‌خورد که به شکل دستی بافته شود. اغلب محصولاتی که امروزه به‌عنوان صنایع دستی نامشان مطرح است، در گذشته محصولی کاربردی بوده‌اند. برای مثال در گذشته هدف از فرش‌بافی یا سفالگری، تولید ملزومات زندگی بود. در حال حاضر اما کاربردهای تزئینی برای این وسایل از کاربرد روزمره بیشتر است.
برای اینکه محصولی را جز صنایع دستی یک منطقه حساب کنیم، آن محصول باید چند فاکتور را داشته باشد:
- بار فرهنگی و هویت بخشی به یک منطقه‌ی جغرافیایی خاص
- قابلیت ایجاد و توسعه فرایند تولید
- عدم نیاز به سرمایه‌گذاری کلان (در مقایسه با تولیدات صنعتی)
- دارا بودن ارزش‌افزوده بالا (در مقایسه با تولیدات صنعتی)
- خودکفایی محصول به مواد اولیه در دسترس
- کمک به رشد اقتصادی و امکان صادرات محصول
تفاوت صنایع دستی با هنر و کاردستی
صنایع دستی را نباید با زمینه‌های هنری یا کارهای دستی اشتباه گرفت. هدف از هنر و کارهای دستی، بیشتر فعالیت‌های سرگرمی گونه و بروز خلاقیت است. اما در صنایع دستی نگاه سرگرمی به محصول وجود ندارد. اغلب این وسایل در زندگی روزمره کاربرد دارند؛ کهنه می‌شوند؛ وقتی کارکرد خود را از دست بدهند، با نمونه دیگری جایگزین خواهند شد. دسته‌ی دیگر از این محصولات هم در دسته وسایل زینتی قرار می‌گیرند.
آشنایی با تاریخچه صنایع دستی
در گذشته، تا پیش از صنعتی شدن، تولید محصولات و لوازم زندگی به کمک دست و ابزارهای ساده انجام می‌شد. تا اینکه ماشین‌آلات صنعتی وارد فرایند تولید شدند.
وقتی از تاریخچه صنایع دستی حرف می‌زنیم، منظورمان تاریخچه‌ی تولید هر محصول نیست. وگرنه در این صورت باید به دوران نوسنگی و پارینه‌سنگی برگردیم. برای مثال تاریخ ساخت اولین ابزارهای پارچه‌بافی در ایران به دوران نوسنگی برمی‌گردد.
در بررسی تاریخچه‌ی صنایع دستی به اواخر قرن 19 میلادی می‌رسیم. در این قرن جنبش هنر و صنایع دستی ابتدا در بافتار جنبش‌های اجتماعی اروپا، استرالیا و امریکای شمالی شکل گرفت. بنیان‌گذاران این جنبش، ویلیام موریس و جان روس کین بودند.
با صنعتی شدن اروپا و تولید محصولات با ماشین‌آلات صنعتی، روش‌های سنتی تولید به کنار رفت؛ اما در کشورهای غیرصنعتی، همچنان این روش‌ها کاربرد داشت. برای اینکه کشمکش بین محصولات صنعتی و سنتی حفظ شود و ارزش هنر سنتی تولید از بین نرود، مفهوم «صنایع دستی» خلق شد.
روز جهانی صنایع دستی
برای حفاظت از میراث‌های فرهنگی و سنتی، روز 10 ژوئن به‌عنوان روز جهانی صنایع دستی به ثبت رسیده است. این روز فرصتی مناسب برای ترویج و حفظ ارزش‌های فرهنگی هر منطقه است. در سازمان جهانی یونسکو 600 محصول به‌عنوان صنایع دستی به ثبت رسیده است؛ از این 600 محصول، حدود 450 مورد آن در ایران تولید می‌شود.
ایران سومین تولیدکننده‌ی صنایع دستی جهان است. معروف‌ترین صنایع دستی ایران: فرش، گلیم، گبه ، منبت کاری، شیشه کاری، سفال، خاتم کاری، فلزکاری است. اما متاسفانه در زمینه صادرات صنایع دستی ایران چندان قوی عمل نکرده است.
انواع صنایع دستی در ایران
تنوع آب‌وهوایی و زیستی ایران باعث شده تا صنایع دستی کشور از تنوع بالایی برخوردار باشد. برای مثال در بخش‌های کویری تولید سفال رونق بیشتری دارد؛ یا در شهرهای شمالی تولید محصولات چوبی بیشتر دیده می‌شود. در اصفهان نیز مس‌کوبی، منبت و محصولات زینتی رونق بیشتری دارد.
گستردگی صنایع دستی در بخش‌های مختلف باعث شده تا دسته‌بندی این محصولات سخت شود. با این حال دسته‌بندی زیر را برای صنایع دستی می‌توان پیشنهاد داد.
صنایع دستی بافت و نساجی
نیاز به پوشش و ابزارهای زندگی روزمره باعث شده تا صنایع نساجی در ایران رونق زیادی داشته باشد. بر اساس اکتشافات صورت گرفته، نخستین دوک‌های پارچه‌بافی در ایران کشف شده است. قدمت این دوک‌ها به دوره‌ی نوسنگی برمی‌گردد و نشان‌دهنده‌ی تاریخچه‌ی نساجی در ایران است.
ماده‌ی خام نساجی در روش‌های سنتی از موی حیوانات اهلی یا برگ و ریشه‌ی گیاهان تهیه می‌شود. چون در ایران کشاورزی و پرورش حیوانات اهلی رواج بسیاری داشته است، صنعت نساجی هم رونق گرفته است.
در اغلب شهرهای کشور گونه‌ای از بافت گلیم یا فرش رواج دارد که به عنوان صنایع دستی آن منطقه نیز شناخته می‌شود. معروف‌ترین صنایع دستی نساجی در ایران شامل فرش‌بافی، گلیم‌بافی، گبه‌دوزی، جاجیم‌بافی، مخمل‌بافی، چادرشب‌بافی، نواربافی، ترمه‌دوزی و شمدبافی است.
صنایع دستی فلزی
در ایران معدن‌های بزرگی برای استخراج فولاد، مس، نقره، طلا و دیگر فلزات وجود دارد. در ایران باستان فولاد و دیگر فلزات ارزش بالایی داشتند. به‌خاطر استحکام بالا و شکل‌پذیری فلزات، از آنها برای تولید ابزارها و محصولات روزمره استفاده می‌شد.
همین گستردگی استفاده از فلزات باعث شده تا صنایع هنری فلزی مختلفی در ایران شکل بگیرد. ریخته‌گری، طلاکوبی، مس‌کوبی، زرگری، حکاکی، دواتگری، قلم‌زنی، اسلحه‌سازی، جواهرسازی و علامت‌سازی تنها بخش کوچکی از صنایع دستی فلزی در ایران است.
صنایع دستی مسی
یکی از فلزات پرکاربرد در صنایع دستی فلزی، مس است. مس دمای ذوب پایینی دارد و به خوبی فرم می‌گیرد. به علاوه که چکش‌خوار نیز هست. همین عوامل باعث شده تا از فلز مس برای طراحی ظروف و محصولات زینتی استفاده‌ی فراوانی شود.
صنایع هنری مس از سوغات‌های معروف اصفهان، کرمان، زنجان و قزوین به‌حساب می‌آید. هنر قلم‌زنی روی مس، معرق‌کاری روی مس، ساخت ظروف مسی و استفاده از مس در میناکاری از جمله صنایع دستی وابسته به این فلز است.
صنایع دستی سفالگری
از فلز و پارچه صحبت کردیم و حالا نوبت به استفاده از خاک است. ترکیب آب‌وخاک و ساخت گل، به انسان اجازه می‌داد تا ظرف‌ها و ابزارهای سفالی بسازد. کوزه‌ها و کاسه‌های سفالی مهم‌ترین یافته‌های باستانی در تاریخ ایران هستند.
استفاده از خاک و صنعت سفالگری در شهرهای کویری و مرکزی ایران گسترش بیشتری دارد. زیرا دسترسی به خاک رس راحت‌تر است و دست سازندگان را در تولیدات خلاقانه باز می‌کند.
ظروف سفالی سهم بزرگی در تولیدات صنایع دستی ایران دارد. این تولیدات به شکل سفال لعاب‌دار یا بدون لعاب تولید می‌شوند. سفالگری دستی، چرخی و خرمهره‌سازی تنها بخشی از صنایع سفالی ایران است.
صنایع دستی چوبی
در مناطقی که دسترسی به چوب بیشتر است، صنایع دستی چوبی رشد و جایگاه بالاتری دارد. استفاده از چوب برای تولید محصولات کاربردی از قدیم متداول بوده است. در حال حاضر نیز ظروف چوبی کاربرد خود را از دست نداده و طرف‌داران زیادی دارد.
علاوه بر تولید محصولات چوبی، هنرهای دستی بسیاری هم حول چوب شکل گرفته است. از جمله منبت‌کاری، معرق‌کاری، خاتم‌کاری، مشبک‌کاری، خراطی و غیره. محصولات چوبی همیشه انتخاب خوبی برای هدیه دادن هستند.
صنایع دستی خاتم‌کاری
خاتم کاری از صنایع دستی پرطرفدار است. در این صنعت از چوب، استخوان حیوانات و فلزاتی مثل مس، برنج و آلومینیوم استفاده می‌شود. در هنر خاتم‌کاری این مصالح اولیه در رنگ‌های متفاوت و به شکل چند ضلعی‌های منظمی برش می‌خورند و سپس روی ظرف ساخته شده نشانده می‌شوند. به‌نحوی‌که کل سطح ظرف با این برش‌های چند ضلعی پوشانده شده و به زیبایی تزئین شود.
خاتم‌کاری از صنایع دستی شیراز و اصفهان به حساب می‌آید. منبر مسجد عتیق شیراز معروف‌ترین آثار خاتم‌کاری ایران است.
صنایع دستی سنگی
شاید بتوان گفت سنگ نخستین ماده‌ی خام برای ساخت ابزار بوده است. سنگ نمی‌سوزد، نمی‌پوسد و از استحکام بالایی برخوردار است. به همین خاطر در ساخت ظروف، ابزارهای کشاورزی و ساخت و سازهای ساختمانی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در صنایع دستی سنگی اغلب از سنگ‌هایی مثل فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه و آلاباستر به‌عنوان ماده اصلی استفاده می‌شود. این سنگ‌ها در ساخت ظروف سنگی، نگین انگشتری، پایه‌های سنگی و سایر محصولات کاربرد دارند.
آثار تاریخی بسیاری در ایران وجود دارد که از سنگ و تزئینات سنگی در آن استفاده شده است. مشهورترین این بناها تخت‌جمشید است. البته از ستون‌های سنگی مسجد وکیل شیراز، لوح‌های سنگی، نقش‌رستم فارس و آرامگاه‌های مختلف هم می‌توان نام برد.
معرق سنگ، فیروزه‌کوبی، تراش سنگ، حکاکی و ساخت ظروف سنگی بخشی از صنایع دستی سنگی است.
صنایع دستی آبگینه
آبگینه هنر استفاده از شیشه برای ساخت لوازم خانگی و تزئیناتی است. از این صنعت با عنوان شیشهگری نیز یاد می‌شود و بیشتر در تهران، قمصر، میمند و اصفهان رواج دارد.
قدمت این هنر در ایران به 2 هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. اشکدان شیشه‌ای، عطردان، کاسه و تندیس‌ها قدیمی‌ترین آثار هنری در این رشته هستند.
در صنعت آبگینه کاری بیشتر از شیشه‌های شکسته و خرده شیشه‌ها استفاده می‌شود. به همین خاطر تهیه‌ی ماده خام هزینه‌ی بالایی برای صنعتگران ندارد.
شیشهگری قالبی، شیشهگری فوتی، شیشهگری دو پوسته و سه پوسته از جمله صنایع اصلی آبگینه‌کاری در ایران است. علاوه بر این، هنرهای دیگری از جمله آینه‌کاری، ویترای، معرق شیشه، تراش شیشه و نقاشی روی شیشه نیز زیرمجموعه‌های صنایع دستی آبگینه محسوب می‌شوند.
صنایع دستی میناکاری
میناکاری یکی از صنایع دستی اصفهان است. در این صنعت لعابی از شیشه را روی کاشی یا فلز تثبیت می‌کنند. این لعاب اغلب رنگ آبی لاجوردی دارد؛ اما در شهرهای مختلف از رنگ‌های بنفش مایل به قرمز، سبز، زرد، فیروزه‌ای، مشکی و طلایی هم استفاده می‌شود.
هنر میناکاری اغلب روی ظروفی مثل گلدان، بشقاب یا زیورآلات تزئینی انجام می‌گیرد. همچنین میناکاری را می‌توان با هنر خاتم کاری ترکیب کرد.
در این صنعت ابتدا ظرف اصلی ساخته شده و شکل داده می‌شود. سپس لعابی سفیدرنگ به آن می‌زنند که لعاب آستر نام دارد. پس از اینکه ظرف برای رنگ‌پذیری آماده شد، نوبت به تزئین ظرف می‌رسد. در این مرحله طراح براساس سفارش یا خلاقیت خود، دست به رنگ‌آمیزی ظرف می‌زند. در رنگ‌آمیزی اغلب از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود.
اگر به دنبال سوغاتی زیبایی هستید، محصولات میناکاری انتخاب مناسبی برای شماست. برای خرید انواع ظروف میناکاری می‌توانید سری به فروشگاه صنایع دستی هلیاباکس بزنید.
صنایع دستی، بهترین سوغات ایران
وقتی به منطقه‌ای سفر می‌کنیم، با فرهنگ، آداب‌ورسوم و جاذبه‌های آن شهر آشنا می‌شویم. خاطره‌های جدیدی می‌سازیم و اغلب دوست داریم با یک یادگاری، روح آن مکان را برای خودمان ماندگار کنیم. در این مواقع بهترین گزینه، خرید صنایع دستی همان شهر است.
صنایع دستی هر شهر ریشه در فرهنگ و زیست روزمره‌ی آن شهر دارد و یاد و خاطرات آن منطقه را زنده می‌کند. نکته‌ی دیگر به خاص بودن صنایع دستی برمی‌گردد. اگر دوست دارید هدیه خاصی به دوستتان بدهید، خرید صنایع دستی آن منطقه بهترین گزینه‌ی در دسترس است.
تولیدکننده‌های سنتی سلیقه و خلاقیت بالایی در خلق صنایع دستی دارند. اگر در بازار شهر گردش می‌کنید، می‌توانید تنوع محصولات را از فروشگاهی به فروشگاه دیگر ببینید. این گستردگی محصولات، خرید یک هدیه جذاب را راحت‌تر می‌کند.
چرا باید صنایع دستی بخریم؟
مزیت خرید صنایع دستی نسبت به محصولاتی که ماشینی تولید می‌شوند چیست؟ در جواب این سوال موارد بسیاری را می‌توان ذکر کرد. از مهم‌ترین دلایل برای خرید صنایع دستی ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تنوع محصولات در زمینه‌ی صنایع دستی
- کیفیت ساخت در روش‌های سنتی نسبت به تولیدات ماشینی
- ارزش افزوده صنایع دستی
- منحصر به فرد و خاص بودن هنرهای دستی
- کمک به اقتصاد محلی منطقه و حمایت از صنعتگران
- کمک به محافظت از میراث فرهنگی هر منطقه
- جلوه‌گری و زیبایی صنایع دستی
- ماندگاری صنایع دستی
- افزایش ارزش صنایع دستی با گذر زمان (سرمایه‌گذاری)
صنایع دستی، بهترین هدیه برای مدیر و مناسبت‌های رسمی
هدف از هدیه قدردانی و ابراز محبت است. هدیه می‌تواند هر چیزی باشد، از یک شاخه گل تا محصولی کاربردی مطابق سلیقه‌ی اشخاص. این برای وقتی است که در انتخاب هدیه‌ی مناسب دچار تردید نباشید. اما برای وقتی که در خرید هدیه شک دارید، چه باید کرد؟ در مناسب‌های دوستانه و رسمی چه هدیه‌ای انتخاب کنیم که هم ارزشمند باشد و هم توجه خاص و محبت ما را ابراز کند؟
اگر در چنین موقعیتی قرار گرفتید، یکی از انتخاب‌های خوب، خرید صنایع دستی است. این محصولات را اکثر افراد می‌پسندند و ماندگار است. به همین خاطر ریسک خرید پایین دارند. نکته‌ی دیگر گستردگی فراوان صنایع دستی است. این مسئله کار انتخاب و خرید هدیه مناسب را آسان‌تر می‌کند. اگر دوستی دارید که به محصولات چوبی علاقه دارد، به سراغ صنایع چوبی بروید. اگر فکر می‌کنید انتخاب ظروف شیشه‌ای یا مسی مناسب‌تر است، باز هم دست‌تان در انتخاب باز خواهد بود.
دیگر اینکه وقتی هدیه‌ای انتخاب می‌کنید، دوست دارید جلوه‌گری کند و خاص به نظر برسد. صنایع دستی علاوه بر جذابیت، ظاهری متمایز دارند و یک هدیه سطحی به نظر نمی‌رسند. به همین خاطر انتخاب خوبی برای مناسبت‌های رسمی و غیررسمی محسوب می‌شوند. اگر فرصت شما برای خرید صنایع دستی محدود است، می‌توانید این کار را از طریق سایت صنایع دستی هلیاباکس انجام دهید.
سخن آخر
گستردگی صنایع دستی در ایران به اندازه‌ای است که صنایع دستی هر شهر را باید جداگانه بررسی کرد. این محصولات معرفی کننده‌ی آداب‌ورسوم و فرهنگ هر شهر هستند. به همین خاطر در سفرهای تفریحی و کاری سوغاتی خوبی محسوب می‌شوند. به‌علاوه اگر قصد خرید هدیه‌ای برای مناسبات رسمی و غیررسمی دارید، صنایع دستی می‌تواند از گزینه‌های جذاب باشد. زیرا هم جلوه‌گری لازم را دارد و هم هدیه‌ی خاص و یگانه به حساب می‌آید. اگر راجع به صنایع دستی سوالی در ذهن دارید، در کامنت‌های همین پست آن را مطرح کنید.
