یکی از زیباترین و اصیل‌ترین هدایا برای افراد با سنین مختلف و جایگاه اجتماعی گوناگون صنایع دستی خاتمکاری است. امروزه خاتم کاری از شناخته‌شده‌ترین صنایع دستی ایران برای مسافرن داخلی و خارجی است. همچنین بخشی از صادرات موفق ایران در زمینه محصولات هنری به صنایع دستی خاتمکاری مربوط است. اما چرا اقبال عمومی از این هنر بالاست؟ با خواندن این مقاله شناخت بیشتری از هنر خاتمکاری پیدا می‌کنید و دلیل استقبال جهانی از این صنعت را درخواهید یافت. همچنین این مقاله شما را در خرید محصول خاتمکاری مرغوب راهنمایی خواهد کرد.
خاتمکاری چیست؟
خاتمکاری هنر آراستن سطح اشیا، به صورتی شبیه موزاییک و اشکال هندسی، با مثلث‌های کوچک است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. در ساخت هر خاتم چهارصد مرحله انجام می‌شود.
صنایع دستی خاتم‌سازی علاوه بر ایران در کشورهای مختلفی چون ترکیه، سوریه، مصر، هند، ایتالیا، اسپانیا و چین وجود دارد. این صنعت از زمان بسیار قدیم در مشرق زمین مرسوم بوده و بعدها در اثر تبادلات هنری و صنعتی به کشورهای اروپایی راه پیدا کرد. عده‌ای از محققان سرزمین اصلی و خاستگاه هنر خاتمکاری را چین و عده‌ای دیگر هند و برخی دیگر مصر می‌دانند و هر یک اسنادی برای اثبات ادعای خود ارائه می‌دهند.
با آنکه درخصوص اصالت و خاستگاه هنر خاتمکاری در تمدن‌های گوناگون اختلاف نظر وجود دارد، اما می‌توان ادعا کرد که وقتی دستان هنرمند ایرانی با خاتم آشنا شد، آنچنان آن را دگرگون کرد که امروزه کمتر کسی این هنر را یک هنر غیرایرانی می‌داند. اصالت و ظرافت خاتمی که در ایران ساخته می‌شود در کشورهای دیگر وجود ندارد. خاتمکاری ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی همواره در رده‌ی اول و ممتاز بوده است و نمونه‌های هنر آن از نظر زیبایی و ظرافت و کیفیت در اوج قرار دارند. اغراق نیست که ادعا شود مهمترین مرکز خاتمکاری جهانِ امروز ایران است. در این میان خاتمکاری اصفهان و خاتمکاری شیراز از معروف‌ترین و پرطرفدارترین مراکز فروش این هنر است.
برای آشنایی با سایر صنایع دستی ایران، پیشنهاد می‌کنیم مقاله «آشنایی با صنایع دستی ایران» را مطالعه بفرمایید.
تاریخچه خاتمکاری در ایران
پیش از ورود اسلام به ایران ، نوعی خاتم‌سازی رواج داشته است. در آن دوره خاتم‌سازان چوب‌های تکرنگ را به شکل مکعب چهار میلی‌متری می‌بریدند و با طرح‌های متنوع روی صفحه‌ای نصب و میخکوب می‌کردند. این شیوه تا چند قرن بعد از ورود اسلام متداول بود. نمونه این نوع خاتمکاری منبر مسجد جامع عتیق شیراز است که بیش از هزار سال قدمت دارد.
خاتم‌سازی به شیوه امروز در دوره حکمرانی ایلخانان مغول بر ایران و نزدیکی بیشتر ایران و چین، به ایران آمده است. قدیمی‌ترین آثار به‌جا مانده این هنر در دوره تیموری است. خاتمکاری در عصر تیموریان بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد به طوری‌که تیمور لنگ قصر دلگشا در سمرقند را با درهای خاتم تزیین می‌کند.
رنگهایی که در چین با آن کار می‌کرده‌اند دو رنگ سیاه و سفید بوده است، اما زمانی که خاتم به ایران آمد هنرمندان ایرانی رنگ‌های قرمز، سبز و زرد را نیز به آن وارد کردند. علاوه بر این از نظر اشکال هندسی نیز ابتکاراتی به خرج دادند. مثلا بیشتر کارهای چینی مربع یا شش‌ضلعی بود ولی ایرانیان اشکال سه‌بر، پنج‌بر، هشت‌بر و ده‌بر را نیز ساختند و گره خاتم را پیچیده‌تر کردند و ظرافت آن را به اوج رساندند. همچنین به جای مفتولِ روی و قلع ، مفتول برنجی که درخشان‌تر و مناسب‌تر بود را به کار بردند.
عهد صفویه یکی از درخشان‌ترین دوره‌های خاتم‌سازی در ایران است. در همین دوره علاوه بر اشیا مصرفی و تزیینی، صندوق‌های خاتم زیادی برای مقبره‌های متبرکه کربلا، امامزده‌ها و بزرگان مدفون در ایران ساخته شده که هر یک در حد خود نمونه برجسته و بی‌نظیری از ذوق، ابتکار و هنر خاتم‌سازان ست.
جالب اینکه در روزگار صفویان شاهزادگان نیز به کار خاتمکاری می‌پرداختند.
دوره صفویه را می‌توان اوج این هنر دانست، زیرا تشویق هنرمندان از طرفی و داشتن روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک از طرف دیگر به گسترش این هنر کمک کرد. در این دوره نوآوری‌هایی در این صنعت به وجود آمد. شیوه ابداعی صفویه مربوط می‌شود به گلبندی و ساخت قامه خاتم که تاکنون نیز همین روش مرسوم مانده است.
خاتمکاری در آغاز مبتنی بر اشکال هندسی به صورت تک‌عنصر (مانند گل شش‌ضلعی) بود. در گذر زمان، به ویژه با ابداع قامه در دوره‌ی صفویه، خاتمکاری به صورت ورق ساخته شد. در گذشته فقط استخوان با رنگ سبز استفاده می‌شد که در این دوره هنرمندان از چوب‌های رنگی متنوعی استفاده کردند. همچنین در دوره صفویه، خاتمکاری با هنرهای مشبک یا منبت تلفیق شد.
در زمان صفویه خاتمکاری در شهرهای شیراز، اصفهان و کرمان بیشتر انجام می‌شد و هنرمندان آن دوره آثار قابل‌توجهی از خود باقی گذاشتند، از جمله درهای عمارات عالی قاپو و هشت بهشت در اصفهان. همچنین صندوق مرقد امام علی (ع) در نجف ظریف‌ترین شاهکار خاتم‌سازی دوره صفویه است که به دست استادی شیراز ساخته شده است.
در دوره قاجاریه هنر خاتمکاری از هنری شاهانه فاصله گرفت و پای آن به کارگاه‌های هنرمندان مردمی و صنایع دستی راه پیدا کرد. احداث مراکز آموزشی در دوره قاجاریه نقش به‌سزایی در خارج شدن هنرها از انحصار دربار و راه یافتن آن میان مردم عادی داشت. در این دوره نیز نوآوری‌هایی در خاتم‌سازی رخ داد که به طور کلی مشتمل بر سه ویژگی است: به کارگیری اشکال هشت و شش ضلعی به جای اشکال ده و پنج ضلعی، به کارگیری حواشی جدید و گلبندی که در این دوره شروع و مرسوم شد، تلفیق خاتم و معرق. تمام این نوآوریها را می‌توان در منبر محفوظ در کاخ گلستان دید.
در دوره پهلوی، با تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه در سال 1307 شمسی هنرهای سنتی رونق گرفت و هنر خاتم هم بی‌بهره نماند. ساختن تالار خاتم در کاخ مرمر در این دوره، فصلی تازه در هنر خاتمکاری به شمار می‌آید. از نوآوری‌های این دوره رواج خاتم در نقش‌های غیرهندسی، چون گل و برگ و پرندگان و حیوانات است. همچنین در جهت رشد بازار و تولید سریع‌تر آثار هنری خاتم استفاده از ابزارهای صنعتی باعث رشد بیشتر این صنعت شد.
امروزه کاربرد خانگی این هنر گسترش یافته و خاتمکاری در تزیین قاب عکس، انواع جعبه خاتمکاری، گلدان خاتمکاری، انواع ظروف خاتمکاری، چوب سیگار و پیپ، میز تحریر، شکلات‌خوری، جعبه و رحل قرآن، جعبه دستمال کاغذی، پایه چراغ رومیزی و گنجه و انواع گوناگونی از وسایل و اشیا، استفاده می‌شود.
مراحل ساخت خاتمکاری
مواد به کار رفته در خاتم‌سازی استخوان شتر، گاو و جدیدا استخوان‌های مصنوعی، در مواردِ خاص و مرغوب عاج فیل، انواع چوب در رنگ‌های مختلف (فوفل، کاج، عناب و …) و فلزاتی چون برنج، مس و گاهی نقره و طلا است.
به طور کلی هنر خاتمکاری مشتمل بر خاتم‌سازی و خاتم‌چسبانی است.
خاتم‌سازی عبارت است از برش، پرداخت و سوهان‌کاری نوارهای چوبی، استخوانی و فلزی و کنار هم قرار دادن آنها توسط نخ و چسب به شکل هندسی و تکرار این عمل در چندصد مرحله. واحدِ ساخته شده را قامه می‌گویند که این قامه توسط خاتم‌چسبان روی سطوح موردنظر متصل می‌شود. خاتم‌چسبانی نیز شامل چسباندن قامه‌ها با نقشه هندسی موردنظر روی سطح کار، به وسیله‌ی چسب سرد یا سریشم گرم است. در آخر، پس از خشک شدن چسب و تثبیت قطعات، خاتم‌چسبان در جهت ماندگاری رنگ و نقشِ خاتم، کلیر یا محافظ پلی‌استری روی کار می‌زند.
در خرید صنایع دستی خاتمکاری به چه مواردی توجه کنیم؟
برای خرید خاتمکاری در درجه اول بدانید که صنایع دستی این هنر بسته به اندزه‌ی کار، مواد به کار رفته، ظرافت اشکال هندسی و مهارت استادکار در خاتم‌چسبانی، قیمت‌های متخلفی دارد. توجه داشته باشید خاتمکاری روی فلز معمولا از خاتمکاری چوب گران‌تر است. همچنین موارد زیر می‌تواند در انتخاب شما تاثیر بگذارد:
- یکنواخت بودن سطح کار و دقت در چسابندن خاتم‌ها بدون فاصله و جاافتادگی؛
- یکنواختی رنگ‌ها و عدم وجود کمرنگی و پررنگی در طیف رنگ چوب و استخوان‌ها؛
- عدم وجود ترمیم‌کاری و بتونه‌کاری و یا شستگی و ترک‌خوردگی در سطح کار؛
- مرغوب بودن فلز یا چوب به کار رفته در خود ظرف یا حجم؛
- قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال هندسی در بخش‌های مختلف کار؛
- یکنواختی در چسب‌کاری قطعه‌ها؛
- یکنواختی و یکدستی ماده جلادهنده‌ی سطح کار. یعنی سطح کار توسط پلی‌استر یا کلیر پوشانده شده باشد و هیچگونه حباب یا برآمدگی و فرورفتگی در سطح کار وجود نداشته باشد؛
- هر چه مثلث‌ها و نقش و شکل‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشد مرغوبیت کار بیشتر است؛
- همچنین هرچه فلز و استخوان بیشتری به کار رفته باشد محصول ارزشمندتر و نفیس‌تر خواهد بود.
در آخر توجه داشته باشید که محصولات خاتمکاری را در دمای مناسب و به دور از تابش مستقیم نور خورشید و حرارت و رطوبت قرار دهید. چون هر یک از این عوامل باعث استهلاک زودتر چوب و چسب و تغییر رنگ می‌شود.
انواع محصولات خاتم کاری به ویژه ظروف مسی خاتمکاری شده با بهترین کیفیت مس و زیبایی خاتمکاری در فروشگاه هلیا باکس قابل تهیه است. ظروف خاتم کاری در جعبه‌های لوکس و مقاوم عرضه شده است؛ به همین دلیل هدیه مناسبی برای عزیزان و مدیران سازمان‌ها است.
سخن آخر
در این مقاله درباره تعریف و تاریخچه خاتمکاری، نحوه ساخت خاتم و صنایع دستی خاتمکاری، انواع خاتم و ویژگی‌های خاتمکاری مرغوب خواندیم. شما هم اگر در این‌باره تجربه یا سووالی دارید می‌توانید با ما به اشتراک بگذارید.
