آشنایی اجمالی
در دایره المعارف فارسی تعریف برای خاتم کاری، هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث های کوچک ذکر شده است. طرح های مختلف خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی است. نقش بندی این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم است. مثلث ها را می توان از انواع چوب، فلز و استخوان ساخت. مثلث ها هرچه ریزتر وظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.
شیوه امروزی این هنر، قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال به وجود آمدن رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. برخی محققان نیز معتقدند که این هنر در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شده و در زمان صفویه به اوج شکوفایی رسیده است.
از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از سمت دیگر ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کاری کمک زیادی کرد. در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن اینگونه بود که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر بریده می شد و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بود. در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عتیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن گذشته است.
مروری بر تاریخچه خاتم کاری
درباره مبتکر خاتم در بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی چیزی که مشخص است این است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی و خاتم کاری را چه کسی برای اولین بار ابداع کرده است. اما روایت های زیادی آن را مربوط به شیراز می دانند.
بدلیل آن که قدیمی ترین آثار خاتم در این شهر وجود دارد و استفاده از آن مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال است. در کتب فارسی به این صورت آمده است که: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیامبر است».
شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان پایتخت و خاستگاه خاتم کاری ایران است. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شده و در اصفهان به عنوان پیشه در نظر گرفته شد و به صورت انبوه تولید شد.
از برخی آثار مهم و زیبا در این هنر می توان به چند مورد اشاره کرد:
- منبر مسجد جامع عتیق شیراز و دارای قدمت بیش از هزار سال.
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
- درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی
- درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب ها، ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می شود.
- درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
- منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
- درب های تالار آینه کاخ گلستان
آشنایی بیشتر با هنر خاتم کاری
هنر خاتم کاری، یکی از مهم ترین صنایع دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد. سابقه این هنر در ایران از زمان های خیلی قدیم بوده است. به طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم ساز یا خاتم کار به چه کسی گفته می شود.
تعریف خاتم
خاتم، ترکیبی از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف تشکیل می‌شود. پنج، شش، هفت، هشت و یا ده ضلعی است.
این هنر از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. در لغت نامه دهخدا خاتم ساز یا خاتم کار چنین تعریف شده است: “آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم سازی عمل خاتم ساز را گویند”.
مواد اولیه مورد استفاده در خاتم
چوب
چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز
مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان
استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز
این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه درست می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی ریخته و مدت شش ماه در زیر نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجایی که تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج نیز به جای استخوان شتر استفاده می شود و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
ابزار خاتم سازی
از این ابزار برای ساخت خاتم استفاده می شود:
- رنده
- تنگ
- اره
- سوهان
- پرگار
- گونیا
- چکش
- گازانبر
- مغار
- پرس
مراحل ساخت خاتم
در مرحله اول انواع چوب ها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می برند و از آن ها مثلث هایی بدست می آید که پس از سوهان کاری تمامی اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در می آید.
در مرحله بعد برای تکمیل طرح، نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث است که برای آماده سازی آن ها نیز مراحل مختلفی طی می شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استاد کار کشیده و این مثلث های چوبی، استخوانی و فلزی با دستان با مهارت و استادانه هنرمند در کنار هم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ آن را محکم می کنند.
از این کار اصطلاحاً “پره” درست می شود. بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می گیرند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که از حاصل آن چیزی به نام «توگلو» به دست می آید.
مرحله بعدی این است که به آن “گل پیچی” گفته می شود و به وسیله سیم مفتولی گرد که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود و به آن «شمسه» می گویند. در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده و با نخ محکم می شود که حاصل آن طرح ستاره ای است.
این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا به شکل طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار می گیرد و با چند مرحله برش کاری و چسباندن لایه های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا تا این مرحله بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می شود.
خاتم ها، بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد که پس از برخی ترمیم ها، سوهان، سمباده و بتونه کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می شود.
مرغوبیت یک خاتم را از ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی می توان فهمید که همه این ها در مهارت استادکار در تهیه مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می شود.
یک خاتم و محصول مرغوب و هنری چه ویژگی هایی دارد؟
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
- عدم تغییر در رنگ و شکل
- ترمیم‌کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار نباید مشخص باشند
- قرینه بودن تمامی اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
- دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه خوبی ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چخبه هم باشد
- رنگ کاری و روکش دادن محصول باید ماهرانه و بدون هر عیبی باشد
- نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر، کیفیت و ارزش کار بیشتر
کلام آخر
صنایع دستی خاتم کاری، شناسنامه فرهنگ و تمدن ایران است، و می تواند گزینه خوبی جهت آشنایی همگان با تمدن ایرانیان باشد که جنبه تبلیغاتی هم دارد. از این محصول می توان به عنوان هدیه ای بسیار ارزشمند برای افراد مهم و کسانی که بسیار دوستشان دارید استفاده کنید.
در این مجموعه، تمرکز اصلی بر روی کیفیت محصولات است که رضایت و اطمینان خاطر مشتری های گرامی را فراهم آوریم. امیدواریم که این مقاله برای شما مفیده واقع شده باشد. با مقالات دیگر ما، با ما همراه باشید.
