استفاده از ظروف و صنایع دستی مس در خانه‌های ایرانی، سابقه ای دیرینه دارد و شاید قدیمی ها، آفتابه‌ها و لگن‌های مسی را به خوبی به خاطر داشته باشند. در طول سال‌ها، رقبایی مثل تفلون و چدن هم نتوانستند مس را از میدان رقابت کنار بزنند، زیرا این فلز، علاوه بر دسترسی راحت و قابلیت‌های فراوان در ذات خود، فلزی مفید برای سلامتی است و به همین دلیل، حضوری پر‌رنگ در آشپزخانه‌ها دارد.
البته در طول این زمان، تولیدکنندگان صنایع دستی مس هم بیکار ننشستند و تغییرات زیادی در صنایع مس و پرداز ایجاد کردند؛ تغییراتی که علاوه بر زیبایی، به رونق بیشتر این هنر کمک زیادی کرد. حالا اگر دوست دارید درباره صنایع دستی مس بیشتر بدانید و ببینید که چطور می‌توان ظروف مسی باکیفیت را از نمونه‌های تقلبی تشخیص داد، با ما همراه باشید.
تاریخچه ساخت ظروف مسی
آیا می‌دانید که فلز مس بعد از طلا، یکی از اولین فلزاتی بود که توسط انسان‌ها کشف شد؟ اولین آثار مسی بر جای مانده از گذشته، قدمتی نزدیک به 10000 سال دارد و مربوط به بین‌النهرین و منطقه سومریان است. یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد که سومریان از این فلز برای ساخت سلاح‌هایی مانند نیزه، تیر، تبر و… استفاده می‌کردند.
جالب است بدانید که مصریان باستان هم به خوبی این فلز را می‌شناختند و آن را در ساخت لوله‌های انتقال آب و سیستم فاضلاب به کار می‌بردند. البته استفاده مصریان به همین جا ختم نشد و سال‌ها بعد، آنها این فلز با ارزش را در صنایع دستی هنری از قبیل ظروف مسی هم به کار بردند.
قدیمی‌ترین ظروف و صنایع دستی مسی کشف شده در ایران هم مربوط به مرکز و شمال کشور بوده است. بررسی ادوار تاریخی در ایران نشان می‌دهد که صنایع دستی مس در دوره سلجوقیان و ساسانیان، رونق بیشتری داشته و بیش از دوره‌های دیگر مورد توجه بوده است. از میان شهرهای ایران هم شهرهای اصفهان، یزد، شیراز، کرمان، قزوین و بخصوص زنجان، در صنایع دستی مس پیشتاز هستند و استادکاران ماهر و توانمندی در این زمینه دارند.
نقش مس در صنایع دستی ایران
اغراق نیست اگر بگوییم که مس، یکی از مهم‌ترین فلزات در صنایع دستی ایران و جهان است. کار کردن با این فلز، به خاطر نرمی و چکش‌خوار بودن، آسان‌تر از بقیه فلزات است. این فلز با حرارت دادن به سرعت نرم می‌شود و می‌توان هنرهای تزئینی مختلفی مانند قلم‌زنی، مشبک‌کاری، حکاکی، کنده‌کاری، فیروزه‌کوبی و… را روی آن اجرا کرد. به علاوه، دسترسی به فلز مس در ایران آسان است و منابع زیادی برای استخراج آن از دل طبیعت وجود دارد.
همچنین، فرایند استخراج مس هم چندان هزینه‌بر نیست. شکل دادن به فلز مس، در هر حجم و اندازه‌ای مقدور است و بنابراین، علاوه بر طرح‌های زیبا، تنوع ظروف مسی هم قابل توجه است. مجموعه این عوامل سبب می‌شود که صنایع دستی مس، همواره جایگاه قابل دفاعی در میان انواع صنایع دستی ایران داشته باشد.
پیشنهاد می‌کنیم برای شناخت صنایع دستی ایران، مقاله «آشنایی با صنایع دستی ایران» را بخوانید.
خواص و ویژگی‌های فلز مس
فلز مس خواص بسیار زیادی دارد و به همین دلیل، علاوه بر استفاده در صنایع دستی مس، در صنایع دیگری مانند ماشین‌سازی، ساختمان‌سازی و… هم کاربرد دارد. در ادامه، به برخی از ویژگی‌های مهم این فلز پرداخته‌ایم:
- فلز مس قابلیت بالایی برای ترکیب با سایر فلزات مانند قلع، روی و… دارد.
- قابلیت شکل‌پذیری ورق‌های مسی بسیار بالا است و به همین دلیل انواع بسیار متنوعی از صنایع دستی مس وجود دارند.
- فلز مس، یک فلز چکش خوار با استحکام بسیار بالا است.
- رنگ قرمز خاص مس، جذابیت بصری بالایی دارد و هنرهایی مثل مس و فیروزه کوبی و مس و خاتم کاری، انتخاب‌های بسیار مناسبی برای زیباسازی دکوراسیون داخلی محسوب می‌شوند.
- مس طول عمر بالایی دارد و در برابر آسیب‌هایی مانند سایش و خوردگی بسیار مقاوم است.
- مس؛ فلزی فوق‌العاده برای انتقال گرما است، به همین دلیل، استفاده از قابلمه‌های مسی، علاوه بر خوشمزه‌تر کردن غذا، به طبخ سریع‌تر آن هم کمک می‌کند.
- فلز مس قابلیت بازیافت بالایی دارد و پس از ذوب و تصفیه مس خالص، می‌توان دوباره آن را مورد استفاده قرار داد.
چطور کیفیت مس را تشخیص دهیم؟
اگر می‌خواهید ظروف مسی با کیفیتی خریداری کنید، یکی از ساده‌ترین راه‌ها، خرید از برندهای معتبر صنایع دستی مس است. با این حال، چند روش آزموده شده در‌این‌باره وجود دارد که می‌توانید در صورت لزوم از آنها استفاده کنید:
چکش زنی روی ظرف مسی
یک مس و پرداز اصل، دارای چکش‌زنی ریز و کاملا منظم است. دقت کنید که هرچقدر جای چکش‌زنی ریزتر و منظم‌تر و تعداد آنها بیشتر باشد، ظروف مسی باکیفیت‌تر هستند.
رنگ ظروف مسی
رنگ بدنه ظروف مسی باید سرخ و کاملا درخشان باشد. این در حالی است که رنگ ظروف مسی نامرغوب و بی‌کیفیت، قهوه‌ای مایل به زرد است و درخشندگی لازم را ندارد.
کیفیت و ضخامت ورق مسی
به ضخامت و کیفیت ورق مس توجه کنید. وجود ورق ضخیم مس در ظروفی مانند قابلمه بسیار مهم است، زیرا این ظروف در معرض حرارت مستقیم شعله قرار می‌گیرند. به علاوه، گاهی نازک بودن ورق مسی در ظروف مس و الماس تراش و… باعث سوراخ شدن ظرف شده و از کیفیت محصول می‌کاهد. ورق مس باید کاملا یکنواخت و بدون پوسته، فرو رفتگی یا خوردگی باشد.
لایه قلع داخلی
هنگام خرید ظروف مسی، سفیدی داخل آنها را بررسی کنید. این سفیدی به خاطر قلع اندود کردن داخل این ظروف با یک لایه قلع خالص است و باید کاملا براق و یکدست و بدون هیچ‌گونه لکه سیاهی باشد. این لایه شبیه یک محافظ عمل کرده و جلوی ایجاد مواد مضر حاصل از واکنش مس با مواد غذایی را می‌گیرد. همچنین به استحکام ظروف مسی هم کمک می‌کند. دقت کنید که ظروف مس نامرغوب یا فاقد این لایه داخلی هستند و یا اینکه برای ساخت لایه داخلی آنها، به جای قلع خالص، روکش‌های آلیاژی به کار رفته است.
قالب‌بندی ظروف مسی
جالب است بدانید که قالب‌بندی هر مدل از ظروف مسی اصل، کاملا هم‌اندازه هستند و حتی به اندازه 1 میلیمتر هم تفاوت ندارند. درب این ظروف (در صورت درب‌دار بودن) به راحتی در محل خود قرار می‌گیرد و دسته ظروف هم در جای خود و به محکم‌ترین شکل ممکن، نصب شده است.
لبه‌های ظروف مسی
بررسی لبه‌های ظروف مس و پرداز هم به تشخیص نوع اصل از تقلبی کمک می‌کند. برای این منظور و در مورد ظروفی مانند قابلمه‌ها و لیوان‌های مسی که لبه‌های خم‌کاری شده دارند؛ به صاف و یکدست بودن خم‌کاری دقت کنید.
استفاده از آهن ربا
مس اصل، آهن ربا را جذب نمی‌کند. بنابراین، این یک روش بسیار ساده است و کافی است آهن ربا را به ظرف نزدیک کنید. اگر ظرف مسی به آهن ربا چسبید، باید بدانید که مس به کار رفته در ساخت ظرف، ناخالصی دارد!
در نظر گرفتن وزن ظرف مسی
لازم است بدانید که وزن مس از فلزاتی مانند برنج و آهن بیشتر است. البته امروزه به خاطر بالا بودن قیمت مس، ظروف مس و خاتم کاری و… را سبک‌تر می‌سازند. با این حال، باز هم وزن یک ظرف مسی اصل از مشابه تقلبی آن بالاتر است. بنابراین بهتر است پیش از خرید صنایع دستی مس، اطلاعات خود درباره وزن این فلز را بالاتر ببرید و وزن ظرف را نسبت به حجم آن بسنجید. برای مثال؛ یک سینی مسی اصل با قطر 18 سانتی‌تر، باید وزنی معادل500 گرم داشته باشد.
توجه به صدای ظرف
با دست ضربه‌ای به ظرف بزنید و به صدای ایجاد شده گوش دهید. اگر صدا، ضعیف و بم بود، یعنی یک ظرف مسی اصل در اختیار دارید، اما در صورتی که صدا تند و تیز بود، باید بدانید که یک ظرف مسی تقلبی در دستان شما است.
انواع صنایع دستی مسی
همان‌طور که گفتیم، مس فلزی با قابلیت شکل‌پذیری بالا است. به همین دلیل، انواع صنایع دستی مس تنوع بسیار زیاد و قابل توجهی دارند. برای مثال؛ از انواع ظروف سرو می‌توان به سوفله‌خوری مسی، آجیل‌خوری مسی، شکلات‌خوری مسی، سرویس قهوه‌خوری مسی و… اشاره کرد. در آشپزخانه هم می توانید از انواع جا ادویه‌جات مسی، کاسه مسی، سرویس سماور مسی، سینی مسی، بخار‌پز مسی و… به عنوان ظروفی مفید و کاربردی استفاده کنید. به‌علاوه، اگر هدف شما از خرید صنایع دستی مس، اضافه کردن چند شی زیبای دکوری به منزل است، گلدان مس و فیروزه کوبی، تابلوی مس و خاتم کاری و یا ظروف مس و الماس تراش مثل تنگ قلم‌زنی مس می‌توانند انتخاب‌های مناسبی باشند.
سخن آخر
در نهایت فراموش نکنید که اگرچه مس فلزی مقاوم با طول عمر بالا است، اما رعایت اصول نگهداری از آن هم در درازمدت، کیفیت این محصولات را حفظ خواهد کرد. فراموش نکنید که رطوبت، بدترین دشمن مس است و حتما باید صنایع دستی مس و ظروف مسی را دور از بخار و رطوبت قرار دهید. صنایع دستی موجود در هلیاباکس اغلب از جنس مس هستند و در تهیه آنها به تمام موارد و نکات انتخاب مس با کیفیت دقت داشته‌ایم.
