میناکاری حاصل ترکیب عناصر خاک و آتش است و پیوندهایی عمیق با روح انسان دارد. این هنر، قدمتی 5 هزار ساله دارد و اساس آن، زینت بخشیدن به فلزات مختلف با طرح‌های ظریف و زیبا و در نهایت، رنگ آمیزی آن‌ها با موادی است که منشأ معدنی دارند. البته اگر می‌خواهید درباره صنایع دستی میناکاری بیشتر بدانید و برای خرید مینا کاری، تبحر بیشتری کسب کنید، خواندن این مطلب را از دست ندهید.
تاریخچه میناکاری
یافته‌های تاریخی نشان می‌دهند که پیدایش هنر میناسازی روی فلزات، مربوط به فاصله قرون چهارم تا ششم قبل از میلاد است. از این هنر دستی برای زیبایی بخشیدن به زیور‌آلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده است. اما پیشینه صنایع دستی مینا کاری در ایران به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد و پس از آن، دوران ساسانیان و سلجوقیان را باید اوج شکوفایی این هنر دانست.
با حمله مغول‌ها به ایران، تصاویر مربوط به لباس درباریان ایرانی جای نگاره‌های عربی را گرفت و در دوران صفویه، نقوش اسلیمی و ختایی به طرح‌ها اضافه شد. البته، آثار تاریخی کشف شده از این هنر در دوران صفویه، بسیار انگشت‌شمار است. پس از آن در دوران قاجار، این هنر بیشتر معطوف به ساخت اجزای مختلف قلیان شد که به عنوان یک شیء اشرافی مورد علاقه درباریان بود. در دوران معاصر، شکر‌الله صنیع‌زاده، هنرمندی بود که توانست این هنر اصیل را دوباره احیاء کند و اکنون، هنرمندان خوش‌ذوق زیادی در این زمینه فعالیت می‌کنند.
در مجموع، سیر تحول هنر مینا کاری در ایران، نشان از رشد و توسعه این هنر در ادوار مختلف دارد و شهر اصفهان را باید کانون تولید هنر میناکاری در ایران دانست.
اگر مایل هستید با انواع صنایع دستی ایران آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله «آشنایی با صنایع دستی ایران» را بخوانید.
میناکاری صنایع دستی چه شهری است؟
بسته به اینکه میناکاری روی چه نوع زمینه و فلزی انجام شود، از شهرهای مختلف ایران به عنوان پیشتازان این هنر می‌توان نام برد. برای مثال؛ اصالت مینا کاری روی مس، متعلق به شهر اصفهان است. ظروف مسی میناکاری شده، جزو پرطرفدارترین و پرفروش‌ترین صنایع دستی این حوزه است و مشتریان زیادی در خارج از مرزهای ایران هم دارد.
اصالت میناکاری روی سفال، متعلق به شهر لالجین همدان است و کارگاه‌های زیادی در این شهر، مشغول فعالیت در زمینه تولید آثار میناسازی سفالی هستند.
اگر هم به هنر میناکاری روی زیور‌آلات علاقمندید، باید سراغ اصیل‌ترین آثار این هنر را از شهر اهواز بگیرید. بسیاری از صنایع دستی این حوزه، به صورت سفارشی و توسط استادان خوش‌ذوق این منطقه، ساخته می‌شوند.
جالب است بدانید که رنگ و بوی قومی و فرهنگی هر شهر هم بر روی نقش و نگارهای زیبای میناکاری می‌نشیند و به همین دلیل، با ورود هنر میناکاری به هر شهری در ایران، شاهد تنوع بیشتر این آثار هستیم. امروزه، کارگاه‌های تولیدی مختلفی در شهرهای تهران، شیراز، گیلان، کاشان، زنجان، قم و… مشغول به کار هستند و با حمایت سازمان میراث فرهنگی، به گسترش و رونق بیشتر این هنر کمک می‌کنند.
چطور کیفیت صنایع دستی مینا کاری را تشخیص دهیم؟
برای خرید میناکاری، 7 شاخص زیر برای تشخیص کیفیت بهتر محصول را در نظر داشته باشید:
1) زیرساخت میناکاری
زیرساخت ظرف میناکاری باید کاملا صاف و یک تکه باشد و اثری از زوائد و ترک در آن وجود نداشته باشد.
2) سطح اتکای ظرف میناکاری
سطحی که ظرف میناکاری به آن تکیه می‌کند هم باید کاملا صاف و بدون برآمدگی و خش باشد تا ظرف به صورت مطلوب روی سطح بایستد و تعادل خود را حفظ کند.
3) لبه های زیر ساخت ظروف مینا کاری
دقت کنید که لبه‌های زیرساخت سبز رنگ نباشند. این موضوع، نشان‌دهنده کیفیت پایین ظرف میناکاری است.
4)توجه به لعاب مینا
لعاب میناکاری باید بدون ترک، بدون بریدگی و بدون حباب یا سوراخ باشد. این لعاب باید کاملا یکنواخت بوده و پوسته پوسته نشده باشد.
5) شفاف بودن ظرف میناکاری
براق بودن و جلای ظروف میناکاری، نشان‌دهنده استفاده از رنگ‌های مرغوب است و حکایت از این دارد که رنگ به خوبی در کوره پخته شده است.
6) دقت به نقش و نگارهای مینا کاری
نقش و نگارهای مینا کاری باید از طرح‌های اصیل ایرانی باشند و در رنگ‌آمیزی آن‌ها با قلم‌گیری دقیق، طرح اصلی حفظ شده باشد. عدم ادغام رنگ‌ها در مرز طرح‌ها، بسیار مهم بوده و نشان‌دهنده ظرافت و کیفیت بالای کار است.
7)توجه به شناسنامه اثر هنری
یک ظرف میناکاری مرغوب و باکیفیت باید شماره‌گذاری شده باشد و نام هنرمند، تاریخ و محل ساخت این هنر دستی روی آن حک شده باشد.
مراحل تولید میناکاری
برای تولید ظروف مینا کاری زیبا، مراحل زیر انجام می‌شود:
1)ساخت ظرف
میناکاری بر روی فلزات متنوعی مانند طلا، نقه و مس قابل اجرا است و در این بین، بیشتر از مس استفاده می‌شود. برای شروع کار، یک استادکار ماهر با روش‌هایی مانند چکش‌کاری، خم‌کاری، پرس‌کاری و… فلز مس را به صورت ظروف مختلفی از قبیل گلدان، کوزه، بشقاب و.. شکل می‌دهد. سپس، تمیزکاری با اسید سولفوریک رقیق انجام شده و ظرف؛ آماده لعاب کاری می‌شود.
2)لعاب کاری
در این مرحله، رنگ لعاب آماده شده، طی 3 یا 4 مرتبه به سطح ظرف میناکاری پاشیده شده و در هر مرحله پاشش رنگ، ظرف داخل کوره‌ای با حرارت 750
تا 800 درجه سانتیگراد پخته می‌شود. پس از پایان این مرحله، ظروفی با لعاب یکدست و سفید و صیقلی خواهیم داشت که باید به مرحله نقاشی بروند. کیفیت رنگ لعاب بسیار مهم است و هر چقدر باکیفیت‌تر باشد، مرغوبیت ظرف مینا کاری را هم بالاتر خواهد برد.
3)نقاشی روی ظرف میناکاری
در این مرحله، یک استادکار نقاش ماهر، طرح‌های مختلفی را که معمولا نقوش اسلیمی، ختایی، طرح گل و مرغ یا طرح‌های شکارگاه هستند، با استفاده از روش سوزن‌کاری روی قطعه، روی ظروف لعابی اجرا می‌کند. سپس، این طرح‌ها با رنگ‌های مخصوص مینا کاری و قلم موهای ظریف، رنگ آمیزی می‌شوند.
4) پختن رنگ ها در کوره
پس از اتمام نقاشی و رنگ آمیزی ظروف، آن‌ها را مجددا داخل کوره‌ای با حرارت 600 درجه سانتیگراد قرار می‌دهند تا رنگ‌ها کاملا پخته شوند. این مرحله بسیار حساس است. زیرا حرارت بیش از اندازه، باعث سوختن رنگ‌ها و کدر شدن میناکاری می‌شود و حرارت کمتر از مقدار لازم هم باعث می‌شود که رنگ‌ها، به ثبات و یکنواختی لازم نرسند و در نتیجه، ظرف میناکاری، براقیت و جلای لازم را نداشته باشد.
5)لعاب کاری نهایی
پس از پخت رنگ‌های مینا کاری، روی تمام ظرف را مجددا با لایه‌ای شفاف و نازک از لعاب پوشانده و مجددا در کوره قرار می‌دهند تا به شفافیت مطلوبی برسد.
برای اطلاع از اصول و شرایط نگهداری انواع صنایع دستی از جمله میناکاری، مقاله «شرایط و اصول نگهداری صنایع دستی در خانه» را مطالعه بفرمایید.
مواد استفاده شده در میناسازی
مواد اولیه میناکاری شامل قطعه فلزی، لعاب مینا کاری و رنگ‌های مخصوص این هنر دستی است. فلز می‌تواند طلا، مس، نقره یا برنج باشد. لعاب هم لایه‌ای نازک از مواد معدنی است که روی فلز را می‌پوشاند. رنگ‌های مینا سازی هم اکسیدهای فلزی هستند که بعد از ترکیب شدن با مواد معدنی، زینت‌بخش فلزات خواهند بود. این رنگ‌ها، رنگ‌های خاصی ازز قبیل زرد لیمویی، لاجوردی، سبز ویکتوریا، گل ماشی، فیروزه ای و… هستند.
علاوه بر این‌ها، ابزارآلات بسیاری از قبیل قلم مو، مداد کپی، پودر مینا، چسب‌های مینا سازی و ابزارآلات مربوط به حرارت‌دهی ظروف در کوره هم لازم است.
انواع محصولات میناکاری
محصولات میناکاری می‌تواند شامل ظروف مختلفی مانند بشقاب‌های دیوارکوب، گلدان میناسازی، قاب عکس، ساعت دیواری یا رومیزی، شکلات‌خوری و … باشد. به علاوه، هنر میناکاری انواع مختلفی هم دارد و با توجه به روش ساخت، می‌توان یک ظرف مینا کاری را در یکی از دسته‌بندی‌های زیر جای داد:
مینای برجسته
وجه تسمیه این نامگذاری برجسته شدن سطح فلز و مزین شدن آن به نقوش و طرح‌های مختلف استاد قلمزن است. این نوع میناکاری با قلمزنی معمولی متفاوت است. به علاوه، گاهی ظرف میناکاری با این سبک به شکل دو پیوسته تولید می‌شود. مانند کاسه‌هایی که سطح بیرونی برجسته و سطح داخلی صافی دارند. هر کدام از این لایه‌ها به صورت جداگانه تولید شده و توسط یک استاد مسگر با لحیم نقره به هم چسبانده می‌شوند.
مینای خانه‌بندی (حجره‌بندی یا سیمی)
در این روش، زیر ساخت کار، مفتول‌های فلزی لحیم کاری شده‌ای است که رنگ میناکاری در فضای ایجاد شده بین این مفتول‌ها ریخته می‌شود. به علاوه، برای جلوگیری از سیاه شدن مفتول‌ها در کوره، سطح آن‌ها با لعابی بی‌رنگ پوشانده می‌شود و پس از حرارت‌دهی در کوره هم پولیش داده می‌شوند. البته این روش مینا کاری امروزه منسوخ شده است.
مینا نقاشی
امروزه بسیاری از ظروف میناکاری شده موجود در بازار، به این روش تولید می‌شوند و روش کار همان مراحل تولید میناسازی است که پیش از این به طور مفصل توضیح دادیم.
مینا کاری مرصع
این روش هم شبیه روش حجره بندی، امروزه انجام نمی‌شود. اما اساس آن، چسباندن دانه‌های یاقوتی شکل با شیشه‌های مختلف رنگی به سطح مس بود. محل قرارگیری دانه‌ها، لعاب داده نمی‌شد و این دانه‌ها، مستقیما به سطح مس، چسبنده می‌شدند.
مینای مشبک
این هنر مینا کاری ظرافت بسیار بالایی دارد و بر روی فلزهایی مانند طلا و نقره انجام می‌شود. به این روش، میناکاری پنجره‌ای یا دورو شفاف هم می‌گویند.
سخن آخر
میناکاری نقش به‌سزایی در زیباسازی فضای داخلی منزل و محیط کار دارد و نقش و نگارها و رنگ‌های زیبای به کار رفته در آن، واقعا تحسین‌برانگیز است. به علاوه، خرید این صنایع دستی، گامی موثر در جهت حمایت از صنعتگران و هنرمندان این مرز و بوم است و می‌تواند بازار تولیدات داخلی را رونق بخشد.امیدواریم که این مطلب به تمامی سوالات شما درباره مینا کاری پاسخ داده باشد.