شاهنامه فردوسی چنان ارزشی در میان ایرانیان دارد که در اغلب خانه‌ها یک شاهنامه فردوسی نفیس یا معمولی یافت می‌شود. سخن گفتن از ادبیات کهن فارسی، بدون نام بردن از شاهنامه فردوسی میسر نیست. این اثر منظوم، حاصل تلاش‌های 30 ساله حکیم ابواالقاسم فردوسی است و درون‌مایه‌ای حماسی دارد.
ساختار کتاب از 3 بخش اساطیری، پهلوانی و تاریخی تشکیل شده است که در هر بخش، درون‌مایه‌ای از 2 بخش دیگر هم به چشم می‌خورد. این اثر، بیانی ساده و روشن دارد و در قالب داستان‌های اسطوره‌ای و پهلوانی، افسانه‌ها و تاریخ ایران را از آغاز تا زمان حمله اعراب در سده هفتم میلادی به نظم درآورده است.
پارسی سره زبان اصلی شاهنامه است و تعداد واژگان عربی به کار رفته در آن، تنها 865 واژه است. هدیه شاهنامه، یک هدیه فرهنگی ارزشمند است و نسخه‌های نفیسی از آن وجود دارد که قصد داریم در این مطلب به معرفی آن‌ها بپردازیم. با ما همراه باشید.
تاریخچه شاهنامه فردوسی
شواهد و قرائن تاریخی نشان می‌دهد که تنها منبع مورد استفاده در سرودن شاهنامه فردوسی، شاهنامه ابومنصوری بوده است. البته پیش از شاهنامه ابومنصوری هم شاهنامه منثور دیگری به نام شاهنامه ابوالمؤید بلخی وجود داشته است که به کلی از میان رفته است و نمی‌توان در مورد آن اظهار‌نظر دقیقی داشت.
دقیقی؛ شاعر زردشتی قرن چهارم، اولین کسی بود که به دستور نوح بن منصور سامانی، مأموریت یافت تا شاهنامه ابومنصوری را به نظم درآورد. هرچند که هنوز تعداد ابیات منظوم به هزار بیت نرسیده بود که دقیقی کشته شد و فردوسی؛ همشهری و استاد دقیقی، ادامه کار را بر عهده گرفت. البته تاریخ نشان می‌دهد که پیش از آغاز سرایش شاهنامه در حدود سال 367 ه.ق. فردوسی داستان «بیژن و منیژه» را سروده بود و این سروده‌های پیشین خود را هم به محتوای شاهنامه افزود. ویرایش نخست شاهنامه فردوسی نفیس
در سال ۳۸۴ ه. ق، به ثمر رسید و اتمام ویرایش دوم آن مربوط به سال 400 ه. ق است.
نسخه‌های موجود از شاهنامه
ویرایش‌های متعددی از نسخه‌های کهن شاهنامه به چاپ رسیده است که در ادامه، برخی از مهم‌ترین نسخه‌های تصحیح شده را معرفی می‌کنیم:
شاهنامه نسخه خالقی مطلق
این نسخه از شاهنامه، حاصل تلاش‌های دکتر خالقی مطلق است که علمی‌ترین تصحیح شاهنامه به شمار می‌رود و منبعی ارزشمند در حوزه شاهنامه پژوهشی است. این اثر بر اساس اصول علمی فن تصحیح نگاشته شده و برای طبع آن، کهن‌ترین نسخه به دست آمده از شاهنامه ملاک عمل قرار گرفته است. شاهنامه نسخه خالقی مطلق در سال‌های (1366- 1386ه.ش.) در آمریکا به چاپ رسید و در سال 1386، به کوشش نشر دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در ایران تجدید چاپ شد.
شاهنامه نسخه کزازی
این مجموعه که معروف به نامه باستان است به کوشش میرجلال‌الدّین کزّازی در سال‌های (1379-1387) توسط انتشارات سمت در 9 جلد چاپ شد. در این مجموعه، شرح کاملی از ابیات شاهنامه و ریشه‌شناسی لغات به‌کار‌رفته در آن به چشم می‌خورد و آن را کامل‌ترین شرح شاهنامه فردوسی نفیس می‌دانند.
شاهنامه نسخه مصطفی جیحونی
این ویرایش حاصل تلاشی 12 ساله از سوی مصطفی جیحونی است که در سال 1379 شمسی توسط انتشارات شاهنامه‌پژوهی اصفهان در 5 جلد به چاپ رسید. روش اصلی جیحونی، استفاده از متن شاهنامه برای تصحیح بوده است و برای این منظور از مقابله 4 نسخه شاهنامه استفاده شده است.
شاهنامه چاپ مسکو
این ویرایش شاهنامه، حاصل تلاش 11 ساله (از ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۱) عده‌ای از دانشمندان مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جماهیر شوروی است که در 9 جلد در شهر مسکو انتشار یافت. این نسخه یکی از نسخ معتبر و علمی شاهنامه است که اساس نگارش آن بر مبنای استفاده از کهن‌ترین نسخه کامل شاهنامه؛ یعنی نسخه لندن، مورخ 675 بوده است. این مجموعه در سال 1377 هجری شمسی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان توسط نشر قطره، تجدید چاپ شد.
شاهنامه نسخه جنیدی
نسخه جنیدی، حاصل تلاش‌های 30 ساله فریدون جنیدی است در سال 1387 شمسی توسط بنیاد نیشابور در 6 جلد چاپ شد. جنیدی بر اساس 27 معیاری که آن‌ها را در پیشگفتار این ویرایش توضیح داده است، 16 هزار بیت از شاهنامه را ابیات اصلی این اثر دانسته و حدود 40 هزار بیت دیگر را ابیاتی الحاقی می‌داند. معیارهایی از قبیل؛ ستاره‌شناسی، ریشه‌شناسی واژه‌ها و آیین‌های ایران باستان، برخی از معیارهای مذکور هستند.
شاهنامه نسخه مهدی قریب
این نسخه هم در سال 1386 هجری شمسی در 2 جلد چاپ شد و برای نگارش آن از 11 نسخه دست‌نویس، شاهنامه چاپ خالقی مطلق، شاهنامه چاپ مسکو و ترجمه بنداری استفاده شده است.
شاهنامه نسخه فولرس
یوهان فولرس (J. Vullers) یکی از دانشمندان ایران‌شناس آلمانی‌تبار بود که در دانشگاه گیسن، زبان فارسی تدریس می‌کرد. فولرس با همکاری لندوئر (Landauer)، این نسخه از شاهنامه را در سال‌های 1877 تا 1884 در شهر لیدن چاپ کرد. نسخه فولرس، تا داستان کشته شدن دارا را شامل می‌شود. این نسخه بر اساس نسخه‌های شاهنامه ماکان و مول نگاشته شد و بعدها خود، اساس شاهنامه چاپ بروخیم قرار گرفت.
شاهنامه نسخه پرویز اتابکی
این نسخه شاهنامه حاصل مقابله 12 نسخه متفاوت شاهنامه بود که توسط پرویز اتابکی در سال 1387 هجری شمسی منتشر شد و در چاپ آن از منابعی مانند ترجمه بنداری، غرر اخباری ثعالبی و چاپ عکسی دست‌نویس فلورانس استفاده شده است.
آشنایی با نفیس‌ترین نسخه شاهنامه فردوسی
یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های شاهنامه فردوسی، شاهنامه بایسنقری است که در سال 833 ه.ق. به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی)، نگارگری و تذهیب شد. بر پایه شواهد تاریخی، نسخه کنونی این شاهنامه توسط امیر‌نظام گروسی به کتابخانه کاخ‌موزه گلستان هدیه شد و بیش از 110 سال است که در این کتابخانه نگهداری می‌شود.
این اثر نفیس، 22 نگارگری به سبک هرات دارد و تا به حال، در برخی از نمایشگاه‌های مهم جهانی به نمایش گذاشته شده است. به‌علاوه، برنامه حافظه جهانی یونسکو در سال 1386 هجری شمسی، این اثر را به عنوان نشانی از سوی ایران، ثبت کرد.
خرید شاهنامه فردوسی نفیس
سالانه انتشارات زیادی شاهنامه فردوسی را منتشر و به بازار عرضه می‌کنند، اما در این میان انتشارات هلیا از ناشران خوشنام است که شاهنامه فردوسی نفیس را با برگه‌های گلاسه و عطری و با جعبه‌های چرمی به بازار عرضه می‌کند. این شاهنامه‌ها نسخه نفیس و شیکی برای هدیه به عزیزان و حتی سوغات به کشورهای دیگر به حساب می‌آید. قرارگرفتن صنایع دستی فیروزه‌کوبی، خاتم کاری و… به ارزش معنوی و مادی این شاهنامه‌های فردوسی نفیس افزوده است.
فروشگاه اینترنتی هلیاباکس با استفاده از فروش اینترنتی، امکان انتخاب و خرید آسان‌تر این هدیه نفیس را فراهم کرده‌اند. با مراجعه به آن‌ها می‌توانید با توجه به میزان بودجه و سلیقه مخاطبان خود، بهترین انتخاب‌های ممکن را داشته باشید. البته در نظر داشته باشید که تعداد مجلات، نوع مواد مورد استفاده در چاپ کتاب و… تأثیر مستقیمی در قیمت این هدیه دارند و می‌توانند خرید شاهنامه فردوسی را برایتان به‌صرفه‌تر کنند.
سخن آخر
در این مقاله به بررسی نسخ مختلف موجود از شاهنامه فردوسی پرداختیم. در نهایت باید گفت، خرید شاهنامه نفیس می‌تواند یک هدیه تبلیغاتی ارزشمند برای مخاطبانی خاص باشد و آیینه تمام‌نمایی از اصالت و فرهنگ ایرانی را به نمایش بگذارد. بنابراین، خرید چنین هدیه ارزشمندی، ارزش این سرمایهگذاری بلند‌مدت را دارد.
